Gdybyśmy zadali sobie pytanie, jakie kryteria decydują o poprawności danego zdjęcia, to doszlibyśmy do wniosku, że są pewne uniwersalne wyznaczniki, których zastosowanie powoduje, że zdjęcie jest dobre. Do najważniejszych elementów, które bierzemy pod uwagę przy ocenie konkretnej fotografii, należą: kompozycja i kadrowanie, operowanie światłem i kolorem oraz historia i przekaz zawarty w zdjęciu.
W nauce fotografii, pierwszym poznawanym elementem konstrukcji obrazu jest kompozycja, w której początkujący popełniają najwięcej błędów. Jednocześnie zasad kompozycji jest się stosunkowo najłatwiej nauczyć, jej znajomość przynosi niemal natychmiastowe efekty w postaci poprawnych zdjęć. Dlatego też w niniejszym artykule zajmiemy się podstawami kompozycyjnymi w budowaniu obrazu fotograficznego.
Kompozycja to w sztukach wizualnych taki układ elementów, które tworzą harmonijną całość. Celem zabiegów kompozycyjnych jest osiągnięcie zamierzonego efektu wizualnego, który osiągamy przez dobór położenia przedstawianych elementów, ich kształtów, proporcji, kolorów czy faktur. W zależności od koncepcji twórczej dobór może odbywać się na drodze porządkowania, podobnych do siebie składników albo poprzez zestawianie ich na zasadzie kontrastu. W kompozycji wykorzystuje się też często konstrukcje znane z geometrii, takie jak symetria, asymetria, linie, proporcje, perspektywa, przestrzeń czy wzór.
Pierwsza i najczęściej przytaczana reguła kompozycyjna nosi nazwę złotego podziału lub boskiej proporcji. Sformułowana w starożytnej Grecji i matematycznie opisana przez Euklidesa mówi, że ze złotym podziałem mamy do czynienia wówczas, gdy długość odcinka podzielonego na dwie nierówne części pozostaje w stosunku do części dłuższej w takich samych proporcjach jak część dłuższa do krótszej. Ów złoty stosunek wynosi w przybliżeniu 1,618. Gdy zastosujemy go do podziału obszaru kadru fotograficznego otrzymamy następujący układ linii (zob. rys. 1).
Rys. 1. Kadru fotograficznego zgodny z zasadą złotego podziału
Przecięcia poszczególnych linii wyznaczają tak zwane mocne punkty obrazu, czyli miejsca, w których powinny się znajdować ważne elementy naszej fotografii. Często proporcje złotego podziału są upraszczane i stosowane jako zasada trójpodziału, w której kadr dzielimy liniami na dziewięć równych części (zob. rys. 2). Tak samo ważne, jak mocne punkty, są same linie pomagające nam umieszczać w kadrze istotne elementy poziome i pionowe, takie jak horyzont.
Rys. 2. Kadr fotograficzny zgodny z zasadą trójpodziału
Inną konstrukcją geometryczną, którą możemy użyć do uporządkowania naszego kadru jest złota spirala. Jest ona najczęściej spotykaną w naturze spiralą, a jej konstrukcja także opiera się na zasadzie złotego podziału. Jeżeli narysujemy prostokąt, którego boki będą miały długości wynikające ze złotej proporcji (dłuższy bok będzie o około 1,618 razy dłuższy od krótszego) i podzielimy go zgodnie z tą samą regułą, to otrzymamy kwadrat oraz mniejszy prostokąt proporcjonalny do większego. Podział ten możemy powtarzać w nieskończoność. Jeżeli w tak powstałe kwadraty wpiszemy łączące się ze sobą ćwiartki okręgów, to otrzymamy złotą spiralę (zob. rys. 3).
Rys. 3. Podział kadru fotograficznego zgodnie z regułą złotej spirali
Kompozycje oparte o złoty podział odcinka są harmonijne, ale czasami zbyt statyczne. W celu uzyskania większej dynamiki kadru stosujemy kompozycje ukośne. Geometryczna zasada, pozwalająca na uzyskanie harmonijnej kompozycji ukośnej, polega na wyznaczeniu przekątnej kadru, a następnie poprowadzeniu dwóch prostopadłych do niej linii wychodzących z przeciwległych jego wierzchołków (zob. rys. 4).
Rys. 4. Kompozycja ukośna kadru fotograficznego
Kolejnym elementem decydującym o prawidłowej kompozycji jest równowaga. Równowaga wizualna przypomina równowagę fizyczną, w której posługujemy się pojęciem ciężaru obiektów. Analogicznie, mówiąc o równowadze w kadrze fotograficznym, myślimy o „ciężkości” poszczególnych elementów, na który mają wpływ: wielkość plamy, jasność, kolor, ostrość, kontrast, odległość dzieląca plamy oraz wartość emocjonalna. Najprostszą formą równowagi jest równowaga symetryczna (rys. 5).
Rys. 5. Równowaga symetryczna kadry fotograficznego
Zdjęcie zrównoważone można też uzyskać w ujęciach asymetrycznych odpowiednią wielkością, ostrością i kolorem poszczególnych obiektów (rys. 6).
Rys. 6. Ujęcie asymetryczne kadru fotograficznego
Linie prowadzące to kolejny element kompozycji obrazu. Służą one do prowadzenia wzroku widza przez fotografię. Dodatkowo poszczególne typy linii mogą wzmacniać określony nastrój zdjęcia. Linie proste pionowe pokazują siłę i wzniosłość. Linie poziome oddają poczucie stałości i spokoju. Z kolei linie skośne tworzą napięcie i ruch. Dodatkowych emocji dostarczają linie krzywe, zwłaszcza o kształcie zbliżonym do S, które odzwierciedlają wdzięk oraz kobiecość (zob. rys. 7).
Rys. 7. Zastosowanie krzywych linii w kadrze
Perspektywa to kolejny element kompozycji obrazu. W fotografii może się wyrażać w kilku aspektach, o których decyduje fotograf. Możemy rozumieć perspektywę klasycznie jako liniową (gdzie wraz z oddalaniem się obiektów, linie wyznaczające ich krawędzie zbiegają się w jednym punkcie) (zob. rys. 8) lub powietrzną (gdzie wraz z oddaleniem, obiekty stają się co raz mniej kontrastowe, zamglone). Perspektywą określamy też punkt widzenia aparatu (z dołu – perspektywa żabia, na wysokości oczu – normalna, z góry – perspektywa ptasia), którym można podkreślić nadrzędność, bądź podrzędność fotografowanego obiektu. Na sposób odwzorowania przestrzeni ma także wpływ wybór obiektywu i jego kąta widzenia (wrażenie głębi przy obiektywach szerokokątnych i spłaszczenie perspektywy przy obiektywach tele).
Rys. 8. Perspektywa klasyczna w kadrze
Z kolei obramowanie obiektu na zdjęciu może pomóc nam dodatkowo wzmocnić kompozycję, tworzy bowiem dodatkowy kontekst, definiując punkt widzenia fotografującego (okno, drzewa, fragmenty architektury). Taka „rama” potrafi dodać głębi przez wyraźne wyróżnienie poszczególnych planów zdjęcia. Przede wszystkim jednak obramowanie wyróżnia otoczony nim obiekt, skupiając na nim naszą uwagę (zob. rys. 9).
Rys. 9. Zastosowanie obramowania w kadrze
Oprócz konkretnych obiektów na zdjęciu ważną rolę w jego odbiorze pełni przestrzeń. Puste niebo, ściana, rozmyte tło może stanowić dopełnienie i element równoważący dla innych obiektów. Czasami sama przestrzeń jest głównym bohaterem zdjęcia. W takich przypadkach często używamy pojęć: „pozytywna” i „negatywna” przestrzeń. Dotyczą one przestrzeni wewnątrz kadru. „Pozytywną” przestrzenią jest sam obiekt, a pozostały, pusty obszar określamy jako przestrzeń „negatywną”. Przestrzeń „negatywna” gra szczególnie dużą rolę w zdjęciach ruchu, gdyż niejako pokazuje kierunek, z którego lub w którym podąża obiekt. Pustą przestrzeń wykorzystuje się też w przypadkach fotografii ukazujących ludzi patrzących w jakimś kierunku. W sposób naturalny pozostawia się więcej pustego miejsca po tej stronie, w którą patrzy fotografowana osoba (zob. rys. 10).
Rys. 10. Przykład przestrzeni „negatywnej”
Ostatnim elementem kompozycji są wszelkie wzory, faktury i powtórzenia. Wzory mogą być wykorzystywane do tworzenia ciekawych, często abstrakcyjnych kompozycji, zwłaszcza gdy powtarzają się w sposób regularny. Z kolei faktura obiektu sprawia, że zdjęcia są bardziej plastyczne, szczególnie gdy jest podkreślona odpowiednim oświetleniem (zob. rys. 11).
Rys. 11. Wykorzystanie faktury, powtórzeń i światła w kadrze
Wszystkie przedstawione reguły kompozycji nie stanowią oczywiście zbioru żelaznych zasad. Pomijając postmodernistyczne mody czy lomograficzne manifesty, poprawnie skadrowane zdjęcie zawsze będzie poprawnym skadrowanym zdjęciem. Żeby łamać zasady trzeba mieć tego świadomość i sensowny powód. Zdjęcie z wakacji – mała głowa w centrum kadru, obcięte nogi i mnóstwem nieba u góry – nigdy nie będzie ocenione jako ciekawa fotografia. Wystarczy jednak drobny ruch aparatu, poszukanie najważniejszych punktów obrazu oraz ich harmonijne rozmieszczenie i każdy wykonywany przez nas kadr będzie nadawał się do pokazania. Sztuka kompozycji to właśnie wykonanie kilku kroków w bok, niewielkie przemieszczenie aparatu, świadomość tego, co się widzi i wiedza, jak to wyeksponować. Dlatego też jest najłatwiejszym do przyswojenia elementem fotograficznego warsztatu, a ewidentne błędy kompozycyjne mogą być usprawiedliwione jedynie unikalną sytuacją fotograficzną (fotografia w warunkach ekstremalnych czy niektóre formy reportażu).
Adam Dzidowski (dzidowski.art.pl)
